فصلنامه دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران
پیاپی 179 (1385)

موضوع مورد بررسی کوفه توبه ابراهیم ادهم است که از چهار متن انتخاب شده؛ کشف المحجوب هجویری غزنوی (قرن پنجم ه ق) طبقات الصوفیه خواجه عبدالله انصاری غزنوی (قرن پنجم ه ق)، ترجمه رساله قشیریه از مولفی نامعلوم (قرن ششم ه ق) و شرح تعرف مستملی بخاری (قرن پنجم ه ق.). روایت شناسی، رویکرد اصلی این مقاله است. ابتدا هر چهار متن را به تعداد گزاره تقسیم و آنها را بر اساس رمزگانهای متفاوت، دسته بندی و در چارچوب ساختار روایی با یکدیگر مقایسه کردیم تا بدین وسیله ویژگی های روایتی آنها را کشف کنیم. در واقع به بررسی " سبک شناسی روایت " در چهار قطعه بسیار کوتاه از این متون پرداختیم ایم.

مقاله حاضر به تبیین «تجربه عرفانی» و «بیان پارادوکسی» می پردازد؛ در بخش اول به کارکرد اصلی این دو مقاله، در حوزه بیان توجه دارد که خارج کردن زبان از حالت اعتیادی و مرده و بخشیدن زندگی به آن است؛ در نتیجه سخن گفتن به زبانی حقیقی و از روی صدق و یکی کردن دل و زبان. در بخش دیگر به این سوال های مهم پاسخ می دهند که آیا «متناقض نمایی» خصوصیت ذاتی تجربه عرفانی است و آیا محتوای تجربه عرفانی فقط با بیان پارادوکسی قابل انتقال است یا می توان همان تجربه را بی آنکه محتوایش از دست برود با بیان غیر پارادوکسی ارائه کرد؟ برای پاسخ به این سوال ها، ابتدا نظریات گوناگونی را که در این باره وجود دارد ارائه می کند که بعضی از این نظریات، معتقدند پارادوکس های موجود در آثار عرفانی صرفا لفظی اند و بعضی دیگر، متناقض نمایی آثار عرفانی را محصول ناتوانی زبان در بیان تجارت عرفانی معرفی می کنند؛ اما پس از رد این گونه نظریات به این نتیجه می رسد که زبان عارفان تنها به این جهت، متناقض نماست که تجربه شان متناقض نماست و زبان، تجربه را درست منعکس می کند. در پایان نیز توصیف آخرین مرحله کمال زبان عرفانی تجربه دیدار با خدا در سخن؛ یعنی، تجربه شطح که نقطه غایی پیوند تجربه عرفانی و بیان پارادوکسی است می پردازد.

سهل تستری به حق یکی از ارکان تصوف اسلامی است که در ردیف جنید، شبلی و بایزید بسطامی تاثیر فراوان بر تفکر صوفیانه داشته و کمتر کتاب و رساله عرفانی به فارسی یا به عربی دیده می شود که وامدار سهل و آرا وی نباشد. از میان معاصرین نیز برخی مستشرقین و محققان، پژوهش هایی درباره سهل و آراء وی داشته اند که معرفی و نقد آنها و منابع کهن صوفیه در باب سهل می تواند علاقمندان را به کار آید. در این جستار، منابع تحقیق در احوال و آراء سهل، مطبوع و مخطوط، اعم از فارسی، عربی و برخی منابع لاتینی بررسی شده و چکیده آرا هر نویسنده و یا میزان تاثیرپذیری هر کتاب از سهل، ارائه شده؛ رئوس عناوین این مقاله عبارتند از: 1- رسائل صوفیانه 2– تذکره ها یا طبقات رجال صوفیه 3- تواریخ و کتب جغرافی 4- تحقیقات پیرامون سهل 5- مدارک کتابشناسی 6- اصحاب سهل

کرامات صوفیه از جمله موضوعاتی است که جای بحث بسیار دارد و طبعا اولین قدم در این راه، تقسیم بندی این کرامات است. در این مقاله، دو تقسیم بندی قدیم از این کرامات، معرفی و تلخیص شده اند؛ اولین تقسیم بندی از سبکی، حالتی عینی و دارای مصداق است، ولی تقسیم بندی دوم، از ابن عربی، اصولا ذهنی است.

المقارنه او الموازنه موضوع عام له قدمه تاریخیه. قد قارن الانسان بین الاشیاء منذ خلقه الله تعالی. فی القرآن الکریم نجد آیات کثیره تشیر الی هذه المساله. قال الله تعالی: «قل هل یستوی الذین یعلمون و الذین لا یعلمون»؛ فی هذه الایه مقارنه بین الذین یعلمون و الذین لا یعلمون. فالانسان فی دراساته اتخذ المقارنه سبیلا له الی الحقائق الجوهریه المرتبطه بمیادین بحثه. واللغات و هی ادوات التعبیر عن الادب خضعت للدراسه المقارنه فکان لها اثرها العمیق. قصه مجنون لیلی احد الموضوعات التی یمکن وضعها فی میزان المقارنه فی الادبین العربی و الفارسی. مع ان القصه لها اصل عربی فدخلت فی الادب الفارسی خاصه عند نظامی الکنجوی. لا نجدها فی اصلها العربی. منها تاویل بعض المصطلحات تاویلا صوفیا. و العنایه بالاعلاه من شان الفضائل الاخلاقیه و تصویر معانی الاستقلال و الشجاعه و الحب العذری العفیف فی صور رائعه. فالسبب الذی مکن الفرس من نظم المطولات راجع الی نوع خاص من انئاع الشعر یسمس «المثنوی». هذا النوع فارسی فی نشاته و لم تعرفه الاشعار العربیه القیمه و ان کان بعض الشهرا المعاصرین قد استخدموه فی نظم الاشعار العربیه المتاخره عرفت باسم «المزدوج» منذ نهایه القرن الربع الهجری.

رحمت بر دو نوع است: رحمت عام (رحمت امتنان) که همه موجودات را از آن حیث که وجود دارند فرا می گیرد؛ چه خیر باشد چه شر و چه، چه طاعت باشند و چه معصیت. رحمت خاص (رحمت وجوب) که خداوند بر خود واجب نموده و بر کاینات بر طبق اعیان ثابته شان و بر انسان، علاوه بر آن بر طبق اعمالش عطا می کند. قلب انسان کامل هر چند که با رحمت ایجاد شده ولی چون همه اسما و صفات الهی را در خود متجلی می سازد، فراگیرتر از رحمت است و رحمت بر غضب، پیشی دارد و نهایتا شامل اهل جهنم نیز خواهد شد، به این دلایل؛ اولا: غضب، عارضی ارواح است نه ذاتی و عارشی از بین خواهد رفت و ثانیا: برای وفای به و عید، مرجحی جز معصیت نیست که آن هم توسط خداوند، طبق آیات «نتجاوز عن سیئاتهم» و «... ان الله یغفر الذنوب جمیعا» بخشیده خواهد شد. پس باطل عذاب، رحمت است؛ چنانچه عذاب قوم یونس، رحمت را بر آنان برگرداند.

منوچهری دامغانی از جمله شاعران طراز اول ایران در نیمه اول قرن پنجم هجری است. او بر ادب عربی و اشعار شاعران عرب و بر احوال و آثار شاعران پارسی احاطه داشت و نیز بر علوم دینی و ادب و طب و نجوم واقف بود. منوچهری به اظهار علم و فضل در شعر اصرار داشت، از این رو نام بسیاری از شاعران پارسی و تازی و اصطلاحات مهجور عربی را استعمال کرده، اما هیچ یک از اینها از جذابیت شعر او نکاسته است. تشبی هات وی بدیع و زیباست و او مبتکر قالب شعری مسمط است. هدف مقاله، این است که با بررسی سه قصیده و ابیاتی چند از دیگر قصاید دیوان منوچهری، تاثیرپذیری او را از معلقه امروالقیس و مضامین و مفاهیم شعری او نشان دهد.

امروزه ناقدان ادب، شعر را به چهار نوع اصلی تقسیم می کنند که عبارت است از: 1-شعرحماسی 2- شعر نیمایی 3- شعر غنایی 4- شعر تعلیمی. برای تعیین نوع ادبی مناجات به تعریف آن، توجه می کنیم که عبارت است از: «راز و نیاز بنده و بیان عجز و نیاز او به پیشگاه خداوند که با صفای قلب و رقت احساس، انجام می شود». از آنجا که از راز و نیاز با خداوند، مایه های قوی احساسی و عاطفی وجود دارد، ماهیت مناجات از دیدگاه انواع ادبی «غنایی» است؛ اما با توجه به آنکه مناجاتهای منظوم فارسی بیشتر با نوعی آموزش، همراه است، آن را غنایی – تعلیمی می نامند. عواطف حاکم بر مناجات های فارسی، همان احساس عجز و نیاز در برابر خداوند و امید به عفو و رحمت اوست.

کتاب «بیان معانی الفاظ القرآن» تصنیف علی ابن عبدالله بن عباس (فو: 118 ه.ق)- که در ضمن مجموعه ای مخلوط از رسائل قرآنی است – در اصطلاح قرآن پژوهان، در فن وجوه و نظائر قرآن کریم است. این کتاب، اثری مستقل و ارزشمند در این زمینه به شمارمی آید و در آن، وجوه معنایی 72 واژه از قرآن آمده است. دانشمندان، کهن ترین اثر در این فن کتاب را «الاشباه و النظائر» مقاتل ابن سلیمان بلخی (فو: 150 ه.ق.) میدانند و در این نظر، همداستانند. اگر صحت انتساب رساله مذکور به علی بن عبدالله بن عباس، ثابت شود باید آن را کهن ترین نگاشته در این زمینه به حساب آورد که به نوبه خود، ارزشی ویژه خواهد داشت. هیچ کدام از پنج نفری که در مصادر تراجم و رجال به این نام و نام پدر و جد، نامبرده اند، صاحب تالیف، شمرده نشده اند، با این وصف می توان قراین متعدد درون متنی و برون متنی برای صحت انتساب این رساله به علی بن عبدالله بن عباس، اقامه کرد.

عشق و محبت از اساسی ترین مباحث عرفان نظری و عملی است. در واقع، تجلی عشق است که تمام مراتب خلقت را ایجاد می کند و به ظهور می رساند، و در مسیر کمالیه موجودات به سوی حق نیز همین عشق است که ایجاد حرکت و کمال می کند و مرتبه به مرتبه، آنها را تا خود حق می رساند. پس می توان عشق را یک بار در قوس نزول و یکباردر قوس صعود نگریست. در این مقاله با استخراج و تحلیل آراء جامی از مجموعه آثارش – نه فقط در یک غزل یا قصیده یا متن عرفانی – دیدگاه عرفانی وی نسبت به عشق، این عنصر مهم در عرفان اسلامی مشخص می گردد.